Loron Sabadu, 01 de Setembro de 2018 Hadomi Timor deside hodi halo Diskusaun Publiku kona ba Asuntu Sosial Mediahanesan parte husi advokasia ba komunikasaun sosial. Organizasaun haree katak Teknologia Informasaun no Komunikasaun (TIK) nebé lao lais tebes iha mundo, no ita hotu hatene Timor Leste mos adopta no utiliza TIK liu-liu Media Sosial (facebook) hanesan meus hodi halo komunikasaun nebé diak no lais, maske nune’e utilizasaun Media Sosial iha Timor Leste ladauk kontrola ho diak hodi implika povo no sidadaun sira uza halo defamasaun, privasidade umanu, manipulasaun ka edit imagem sira halo aat, hasai liafuan la ho etika, tolok Lideransa sira no sst iha media sosial, ho razaun ida ne’e Organizasaun Hadomi Timor sei halo Diskusaunho entidades hotu-hotu hodi rona ideas ka hanoin no rekomendasaun kona ba asuntu Utilizasaun Media Social.

A.    Objetivu

1.      Atu fo atensaun ba Governu hodi bele kria system aseguranca ida nebe bele halo  kontrolu ba kliente ka utilizador sira nebe hetan asesu ba media social.

2.      Halibur ideias, pontu devista no preokupasaun Komunidade nian, Grupu Akedémiku, Religioza, ONG no Estudante sira no Instituisaun relevante sira.

B.     Rezultadu ne’ebe atu hetan

1.      Komunidade (kliente) sira konsiente ho benifisiu ne’ebe mudansa teknologia oferese liu hosi media sosias iha moris loron-loron.

2.      Organizasaun iha ona rekomendasaun lubuk hodi rekomenda ba governu atu fo atensaun ba kliente ka utilizador media social.

3.      Utilizador media social iha ona konesementu kona ba risku sira, bainhira sira utiliza la tuir nia dalan ka regra ne’ebe estabelese ona.

C.    Metodologia Geral

Metode ne’ebe mak atu uja iha aktividade ne’e mak hanesan tuir mai ne’e:

1.      Sorumutuk nakloke ne’ebe flexivel hodi rona opiniaun públiku sira liu hosi nia representante, moderador nain ida mak sei modera sorumutuk atu nune’e garante katak partisipantes hotu iha opportunidade.

2.      Moderador aprezenta issu atual no partisipante sira halo komentariu no aprezenta pontu de vista.

REKOMENDASAUN NO SUJESTAUN HUSI PARTISIPANTE SIRA

v  Asosiasão Ema Difisiensia (ADTL)

Sujestaun : Hanesan ita sira nia intervensaun ideas balun  ne’ebe  maka ohin ita deskute,espera katak iha Workshop  Nasional  it abele tau hamutuk bele sai rekomendasaun ida para it abele tau iha ne’eba,orsida ita nia rekomendasun sira ne’e sai hanesan submisaun hodi hato’o iha parte governu,sira maka halo diskusaun ba ema sira ne’ebe utiliza facebook la tuir nia dalan,ita nia submisaun sira ne’e maka ita nia advokasia ba iha parte kompotente sira.

v  Husi ONG BA LOOS

Rekomendasaun : Presija tebes duni atu  ita kria lei par abele haree ba polémika facebook sira ne’e tanba liu husi facebook iha tentasaun barak ,tan ne’e ita presija rekomenda ba governu ou parlamentu sira par abele halo duni lei sira ne’e,ida ne’e mos bele halo fasil polisia sira atu detekta ID falsu sira ne’e.

v  Husi Institute Of Buisness (IOB)

Rekomendasaun : Hakarak rekomenda ba timoroan  hotu  parte husi governu ida de’it mak hakarak atu fo hatene presija ita hotu-hotu  halo translate tiha liafuan sira ne’ebe hakerek iha artigo ne’e tenki ba asaun tantu ba se de’it hanesan  presidente to iha sira ne’e,ami nia rekomendasaun mak ne’e tenke translate tiha de’it liafuan sira ne’ebe ita boot sira hakerek iha artigo tanba la iha ema ida mak koalia profisionalismu,tanba ne’e ami nia rekomenda mak  ne’e. no mos ba kolega feto sira katak hatais karik keta badak demais tanba ema bele halo ID falsu.

v  Husi UNIVERSIDADE DA PAZ (UNPAZ)

Sujestaun : Atu hakarak hatete ba ita hotu iha ne’e katak fiar katak ita nia surumutu tuir mai bele kovida parte sira ne’ebe maka relevante atu  nune’e ita nia konfuzaun sira ne’e bele hatan,tanba ita hotu ohin iha ne’e barak mak iha konfuzaun maibe atu husu ba se? iha ne’e ita balun mak atu hatan maibe tuir ida-idak nia hakarak no hatene.

v  Husi UNIVERSIDADE NASIONAL TIMOR LOROSA’E(UNTL)

Rekomendasaun : Rekomenda no opiniaun liu-liu ba polisia investigasaun  kriminal sira,katak ita hotu hatene buat ida IT ne’e laos fasil ba ema para halo investigasaun,ema hatene maka uza de’it,atu detekta problema sira ne’e presija ema ne’ebe maka iha espesialidade ba IT nian,rekomenda ba polisiainvestigasaun sira par abele iha aplikasaun ka sistema ruma,oinsa bele detekta uza liu husi satellite ka GPS ba lokasaun ne’ebe ema sira ne’ebe uza ID falsu,tanba ida ne’e importante tebes,polisia sir abele memperdalamkan sira nia skill.

v  Husi ESTUDANTE SECÚNDARIA ANNUR

Rekomendasaun :Hau nia rekomendasaun ba iha telekomunikasaun kona ba simcard nia,uluk sira dehan simcard hutu-hotu tenke regista se lae sira blokir,mais realidade ne’ebe iha hau nia simcard de’it sedauk regista to agora mos sedauk blokir,tan ne’e rekomenda ba telekomunikasaun hotu-hotu koalia tenke realiza laos koalia de’it.

v  Husi MEDIA INDEPENDENTE

Rekomendasaun :Se diak liu husu ba polisia nasional sira,atu  hato’o proposta ruma ba governu oinsa kapasita sira nia ema sira atu hatene liu tan skill kona ba IT nia,tanba investiga iha kriminal ne’e la hanesan ho investiga iha IT,se koalia kona ba direitu entaun bele sira divulga ema,hanesan ami IT sira hatene se kuandu ema uza ID falsu entaun ami hatene.

v  Husi AUTORIDADE SUCO

Sujestaun :Se karik eventu sira ne’e hala’o  tan ,bele  karik  konvida joven sira atu nene’e sira mos bele hatene informasaun sira ne’e,tanba ita hatene katak joven maka sai factor determinante ba nasaun ida ne’e.v  Husi POLISIA SERVISU INVESTIGA KRIMINAL (PSIK)

Rekomendasaun :ita hareeba tema ne’ebe maka iha,agora hau atu koalia liu-liu ba estudante siraatu foka liu kona ba papel prinsipal estudante ninia hanesan agente transformador ba iha sosiedade hamutuk ne’ebe maka iha prinsipio baziku ne’ebe ita hatene katak tenki organiza an ka envolve an iha organizasaun balun,atu nune’e bele implementa prinsipio tolu ne’e; peskuiza,edukasaun,no pratika.Rekomendasaun ba ita boot sira,iha peskiza ne’e ita boot sira tenke detekta liu-liu koalia kona ba lei,lei hirak mak aplika ona,agente aplikador sira aplika lei ne’e to iha ne’ebe ona,estudante nia peskiza to iha ne’ebe ona,imi mak forsa atu muda sistema sira ne’e ta ne’e imi tenki prepara an  iha kualifikadu,aban bainrua ita intera an iha sistema ,ita hein aplika de’it ba estudante sira,ba sosiedade sivil,agradese ba ONG HADOMI TIMOR tanba bele realiza ona sorumutu ida ne’e,sosiedade sivil ne’e parseira estadu  ninian ,ita tenke halo diferensiasaun  ba buat rua ne’e opozisaun ho parseira,entaun ita sosiedade sivil kritika hanesan mos ho estudante sira kritika fo kedas solusaun alternativa,ita hakarak estadu kria lei,estadu sei kria,no se mak sei sai sujeitu ba lei sira ne’e?ita sira ne’e mak sai sujeitu,se karik ita sira ne’e mak la lao tuir lei sira ne’e entaun lei sira ne’e maka sei divulga ita.

Loron Sabadu, 15 de Setembro de 2018, Hadomi Timor mantein diskute asuntu polemika media facebook nebe diskute ona iha semana rua liu ba, iha diskusaun hetan partsipantes masimu liu tan husi entidades oioin nebe tau duni interese ba asuntu refere. Iha oportunidade reprezentante PCIC nafatin rekomenda ba governu no estadu Timor-Leste hodi kria lalais lei Sibernetika hodi fasilita serbisu investigasaun husi PCIC rasik, iha fatin hanesan Diretur Hadomi Timor Sr. Abrao Monteiro ‘Nicho Linux’ husu Governante sira hodi tau antensaun masimu ba situsaun media sosial agora nebe netizen sira uza la ho responsabilidade tamba ne’e tempu to ona governante sira diskute makas asuntu ida ne’e hodi hases problema sira husi nia komunidade. Diretur ne’e saliente liu tan katak Governu presiza akumula forca hotu-hotu nasaun nian hodi luta hasoru polemika media sosial ne’e, nia husu mos ba Autoridade Nasional Komunikasaun atu serbisu makas liu tan hodi kontrola atividade media sosial no labele tur nonok deit bainhira komunidade hato’o nia preokupasaun atu haree.

Partisipante hotu iha diskusaun ne’e hakarak mos husu governu atu kria lei lalais atu regula atividade iha media sosial

Loron Sabadu, 08 de Setembro de 2018 Hadomi Timor kontinua diskute kona ba polemika facebook ba dala rua, tuir mai rona lian husi reprezentante sira.

1.      Reprezentante Sosiedade sivil ( Info Timor)

Liga ba topiku ne’ebe mak iha polemika facebook, depois ida ne’e liga ba video hira ne’ebe mak foin ita hare liu ba ho fontes sira ne’ebe mak fo sai iha ne’eba media sosial ne’e barak soke ohin ne’e ita focus liu ba iha facebook, media sosial ne’e antes facebook ne’e iha ne’eba uluk antes ne’e iha Hi-Five depois mai fali iha paget hotu tiha mak mai fali iha facebook, maibe prontu ita koalia mak facebook, ohin ne’e tuir hau nia hare katak facebook ne’e hanesan iha mundo ne’e koñesidu tebes iha nia vantajen ho desvantajen mos iha ne’eba hau lakohi hare ba ninia desvantajen para ke ida ne’e ita atu identifika ninia desvantajen ne’ebe mak ita hasoru mais hau hakarak hare mak ninia vantajen de’it tamba ita hare buat ida ita hakarak hare mak nia vantajen duke hare nia desvantajen. Primeiro facebook iha titulo ida ne’ebe mak sira tau iha ne’eba sira bolu dehan live even ne’e horseik mak hau tuir live ida ne’e husi universidade ida iha Amerika sira mak halo live pois hau bele tuir iha Timor hanesan mos ita halo diskusaun agora dadauk ne’e, ne’ebe sira halo iha Amerika mais hau iha Timor mos bele tuir jadi hau bele fo hau nia ideias, hau bele rona, hau bele hakerek no akapta buat ruma husi diskusaun ne’eba, ne’ebe mak sira halo iha fatin do’ok ne’e vantajen ida ne’ebe mak it abele hetan husi facebook, ida fali mak uza ba sharing buat sira ne’ebe mak pozitivu, uza ba negosiu, uza tan ba facebook ne’e hahu uluk ema halo ne’e atu dehan ita nia maluk ne’ebe mak uluk ita eskola hamutuk iha SD depois dalaruma liu husi facebook ne’e ohin loron ita iha tiha ona SMA ou Universidade ka servisu it abele hasoru fila fali liu husi facebook ida ne’e mak nia vantajen, maibe desvantajen sira ohin iha video ha’at mak iha ne’eba kuaze hotu-hotu ne’e liga ba desfama ema, koalia at ema ladun respeito ema maibe husi video ida to’o iha ha’at ne’e ohin hau hare katak la hatene notisia mak buka deit dadus hanesan ne’e ka ou polisia mak buak deit hanesan ne’e ka ita ladun hatene mais husi video ida to’o iha ha’at ne’e hau hare katak polisia sira fo sai wainhira ema ruma halo atakasaun ho liafuan at ba lider nasional sira, mais iha video ne’e hau nunka hare katak maria desfam Antonio laiha ne’eba jadi ita hakarak mai iha ida fali jornal dehan katak ANC tamba ANC atu regula media sosial sira ne’e hotu dala ida entau ohin iha ne’eba hateten dehan katak seidauk iha lei para atu regula ID falsu sira ne’ebe mak karik seidauk iha lei lahantene, polisia halo nia servisu kaer ema depois kondena ema sir aka lae, ne’e hau nia hanoin tamba iha ne’eba ohin kuandu ema individu ida, sosiedade baibain ida kuandu insulta, desfama ka koalia at lideransa nasional balun mak foin ita fo sai iha media, polisia sira ba halo kapturasaun mais entre ita sira tur iha ne’e entre Maria desfama Antonio lae nunka mais sekuando lei iha karik parese prevene hotu-hotu tanto nia ema ki’ik, ema bo’ot, ema lideransa, ema eskola, ema la eskola, ema hein karau namanya ema hotu-hotu tenki saida hotu ne’e mak hau nunka hare iha ne’eba, sekarik Maria desfama ka Antonio desfama liha ne’eba. Ida fali iha jornal nian, karik ohin iha ne’eba governo atu taka facebook pares eke ne’e governu nia planu maibe durante ne’e ita hare katak iha nasaun barak liliu hanesan iha china it abele dehan sira iha produtu lokal ne’ebe mak china iha sira nia sosiedade la asesu ba facebook, sira nia nasaun laiha facebook maibe sira iha produtu lokal ne’ebe mak troka fali facebook ne’ebe dalaruma politika sira nian katak diak liu taka ida ne’ebe mak husi Amerika nian ne’e, sira uza mak sira nai proutu lokal rasik hodi nune’e sira nia produtu ne’e bele folin liu ne’ebe mak atu hanesan mos ho facebook hotu.

2.      Representante estudante husi Univesidade Dili ( UNDIL)

Kona ba opiniaun publiku facebook liga ba iha video ne’ebe mak ita akompaña hau nia opiniaun mak ne’e hanesan PNTL no PSIK sira ne’ebe mak halo investigasaun ba ID falsu se los mak hanesan deklara ba PSIK depois halo investigasaun, hetan husi ka ou ema ema mak hanesan autor ba ID falsu sira ba direitamente ema nia uma ne’e ka se los mak fo informasaun depois PSIK/ PNTL ba halo investigasaun agora dadaun polisia sira hetan ona ema nain sanulu resin hitu, nain tolu mak halo ona investigasaun se karik sira nain tolu ne’e ema ne’ebe halo ID falsu sira hetan krime ne’e, krime ki’ik ka krime bo’ot se karik halo investigasaun mak dehan krime bo’ot tamba trata lider sir aba halo kondenasaun sira hetan tinan hira.

3.      Representante Estudante Dili Institute of Tecnology ( DIT)

Koalia kona ba polemika facebook, saida deit mak ita atu hatene iha facebook, ita tenki hatene uluk saida mak liafuan facebook, iha ne’eba ohin media fo sai liu husi televizaun, liu husi parte barak katak iha ne’eba ita hare liu ba parte negativo ne’ebe mak ladiak iha media maibe hanesan ohin sua Ex^mo sosiedade sivil mos koalia katak facebook mos iha parte pozitivu ne’ebe diak liu, ne’ebe ita atu  koalia kona baparte negativu ita mos koalia uluk nia parte pozitivu, iha parte pozitivu hanesan ita atu hatene buat ruma sekarik ohin parte negativu dehan atu taka media social ou governu iha planu atu taka medsos mais se planu diak liu mak hanesan parlamentu nasional dehan ita tenki halo estudu viabilidade oinsa atu taka ita nia media sosial, ita labele lansung foti medidas katak media sosial ou facebook ne’e buat ladiak ida maibe iha ema barak susesu tamba media sosial para sira bele halo sira nia promosaun sira bele buka moris iha ne’eba no mos sira nia aktividade barak liu iha media sosial tamba agora ita koalia kona parte era mudansa, agora ita koalia kona ba parte negative katak ohin iha ne’eba maluk balun ne’ebe hanoin sala sira hakarak atu insulta ema bo’ot iha media maibe ida ne’e fila ba nia hanoin se nia halo hanesan ne’e fo valor ba nia mais nia iha hanoin ruma para tetu didiak se nia halo maibe parte balu mos bele fo impaktu ba nia tamba saida mak ita dehan impaktu ba nia tan nia ema ida ne’ebe iha hanoin, iha skill maibe nia halo buat ne’ebe la tuir nia hanoin ne’ebe iha, ita ema edukativu maibe laiha moral.

·         Iha ne’e hau hakarak fo de’it hau nia opiniaun kona ba polemika facebook,ohin parte barak ona maka koalia ona kona ba vantagen no desvantagen husi facebook nian,iha ne’e imposible hau atu koalia tan vantagen no desvantagen facebook nian,iha ne’e hau hakarak hatete de’it ita la bele kompara fali ita nia nasaun Timor Leste ho nasaun sira seluk,tanba ita nia nasaun ne’e ita hatene katak sei joven,karik nasaun sira seluk it abele dehan aumenta ona terseira idade ona,tan ne’e ita la bele kompara,ita so bele foti de’it referensia husi ne’eba hanesan faktus positive sira.Karik governu iha planu dehan atu taka facebook ida ne’e ita tenki kria estudu viabilidade lai,ita la bele haree de’it ba ninia progressu maibe tenki nia prosesu.

4.      Representante Igreja

Polemika facebook ne’e hanesan buat ida karik ita uza la tuir ita nia diak maibe uza tuir ita nia arogansia, ita ema mak uza facebook maibe ita uza ho ita nia arogansia hodi facebook hanesan buat at ida maibe facebook diak liu ba ita tamba ita nia familia ruma kuandu do’ok, familia hetan buat ruma karik ita bele hatene lalais liu husi facebook, iha ninia la diak ne’e mak ita ema mak laiha konsiensia, se ita iha konsiensia ita uza tuir nia dalan.

5.      Representante Juventude Suco Bebonuk

Relasiona ho sorumutu ida ne’e ho tema ne’ebe mak polemika facebook hau hanoin balun sobre tema ida ne’e se ita koalia kona ba facebook ita tenki hatene lai nia difinisaun hau atu aprofunda tan deit hau nia kolega sira ohin ne’e katak ne’e hanesan informasaun ida, husi informasaun ita atu fo informasaun laos atu hodi insulta malu, trata malu, ita koalia mos kona ba nia vantajen ho desvantajen, nia vantajen mak hanesan ohin ita nia kolega balun mensiona katak bele buka moris, nia desvantajen mak insulta malu, trata malu, entaun ita atu buka meios oinsa par abele fo solusaun ba polemika ida ne’e ita labele mai diskusaun repete-repete ne’e nia solusaun laiha entaun hau hanesan joven ida hau hanoin ida nee konsiensia, regras ida para bele regula atu nune hodi minimiza polemika ida ne’e ba future labele akontese tan hanesan foin lalais ita hare ema trata lider sira, husi parte seguransa deteta duni maibe prosesu to’o iha PNTL tenke ho termus ida atu hatene nia kausa ne’e saida, tamba regras seidauk iha para hodi regula ida ne’e mak ita nia problema mais aplikasi ida ne’e diak tebes nia laos aplikasi at la sala hanesan ohin hosi parte igreja nian mos mensiona katak fila ba ita idak-idak nia konsiensia, mais ita ema ne’e konsiensia la hanesan entaun itabele domina ema nian pasiensia maibe ema nia konsiensia ita labele domina presija tempu mak foin domina ema nian konsiensia.

6.      REPERSENTANTE ESKOLA SEKUNDARIA PAULO VI

Koalia kona ba polemika facebook,ita nu’udar timoroan ita haree ba nia vantangen no desvantagen ne’ebe oferese husi media sosia facebook ida ne’e,dala barak ita iha timor ne’e nia hanoin hanesan,ida ne’e hanesan hau nia opiniaun de’it katak ita nakonu ho permositu/hanon ne’ebe mak ladiak hodi hamosu diskriminasaun entre ita ema,hanesan ohin  PSIK koalia katak se wainhira koalia kona ba ID falsu hodi hamosu diskriminasaun,ita koalia kona ba relijiaun tolok ne’e liafuan mal edukadu,bazeia ba lei tolok ne’e krimi,tan ne’e tenke iha lei ida para regula ema sira ne’e.Klaru ke ita haree,oinsa ita buka mekanismu par abele haree di’ak ba ita nia sosial media,ita la bele foti de’it opiniaun negative sira ne’ebe maka mosu iha rai ida ne’e,hanesan ema esklama ita nia lideransa sira.Entaun se wainhira ita atu kria lei ida ba ema sira ne’ebe mak defama ita nia lideransa sira,entaun oinsa ho Antonio ho maria hanesan ohin iha esplikasaun husi sosiedade sivil.ita mos bele foti vantangen hanesan ohin koalia kona ba you tube dehan,subcrib,tuir live striming,utilizasaun facebook mos sedauk utiliza ho di’ak iha ita nia rai laran,liu-liu ba ami estudante sira,liu husi facebook mos ami bele hetan infomasaun sira,no se karik ita utiliza ho di’ak sei bele fo impaktu ne’ebe di’ak mai ita,liu husi facebook mos it abele fo motivasaun ema liu husi saida maka ita públika ba,no bele sai mos esperitu leadership ba ema hotu,hanesan you tube.se ita kompara you tube ho facebook ne’e hanesan de’it.

Iha ne’e hau atu esplika oituan kona ba se karik ita ema matenek ita sei la ses an husi hahaok tolu ne’e :Intelektual,Emosional,no Finansial,liu husi media sosial it abele levanta konhesimentu kona ba buat sira ne’e.Ita koalia kona ba polemika facebook ita agora haree no asiste ita nia governu sira debate hela orsamentu jeral do estadu se karik balun koalia mak sala,entaun ida ne’e hamosu ona polemika husi povu sira.Se karik governu koalia dehan atu taka facebook,ida ne’e fila fali ba ita nia governu sira tenke kria estudu viabilidade.No karik atu foti faktus sira husi facebook,entaun lalika foti de’it maka nia desvantangen,mais foti hotu nia vantagen.REPRESENTANTE HUSI POLISIA SERVISU INVESTIGASAUN KRIMINAL(PSIK)

Neste momentu ita timor leste eziste orgaun polisia investigasaun kriminal ha’at,maibe tuir hau nia konhesimentu ne’e iha lima.Ida ita konhese rua ho nia karakteristika natureza espesifiku no ida ho karakteristika natureza jeral,ida uluk kedas ne’e mak ita konhese ho naran PNTL ne’ebe ho nia seksaun servisu departementu investigasaun kriminal ne’e maka PNSIK.Depois mais estadu hari’I tan polisia investigasaun kriminal ida,ne’ebe nia planu tuir metas,ita bolu planu estrateziku desenvolvimentu ne’ebe 2018 ami peskiza,mais iha 2011 halo rekrutamentu ba polisia superior ba investigasaun kriminal,ne’ebe nia kompetensias laos superior mais nia pesoal/ema sira mak superior mais ho menus ema ne’e ho grau lisensiatura maibe ho departementu ketak-ketak hanesan injeneriu,teknik,politik no seluk-seluk tan.Entaun primeiru ne’e tau naran ho polisia juridiku mais como ema dehan ne’e ita kopy de’it ema nasaun seluk nian de’it,entaun muda fali ba naran PIK(Polisia Investigasaun Kriminal).Entaun mais tarde mudansa governasaun muda fali ba naran PSDIK,maibe iha rua tan karakter espesializada ne’e mak sira biasa ema bolu CAC ne’e sira nia servisu biasa investigador ema biasa bolu polisia espesial korupsaun ne’ebe relasiona ho administrasaun públika,iha tan sira nia kolega ema bolu polisia investiga ema sira estranjeirasira,entaun rua ne’e ema bolu karakter espesifiku.

Entaun polisia rua ne’e karakter generiku,sira bele simu keixa hotu-hotu tantu boot ka ki’ik I depois tuir lei dekretu lei PSIK nian lei n^o15/2014 difine kedan kompetensia PSIK so investiga de’it krimi ne’ebe Violenta,Organizada no Complexa.PSIK la investiga ema basa ema,ameasa ema,PSIK investiga ema oho ema,ema manipula ba valor ne’ebe boot,investiga mos ba krimi komplesa.Se ita koalia kona ba natureza kriminal,tuir lei ita nia kodigo penal hatete natureza krimi ne’e iha rua,ida bolu;

Ø  Semi Públik

Ø  Públik

Semi Públik ; hau basa ema ,ema ba kesar polisia ida ne’e la sala,ema biasa bolu ofensas integridade simples,se hau afui kaben ba ema,ema la ba kesar polisia ida ne’e la investiga,maibe se ema bosok ema seluk valor mil ba leten,ida ne’e la presija ba kesar polisia,polisia iha konhesimentu ba hato’o keixa nu’udar krimi natureza públika la defende ba keixa,uluk antes ita nia lei violensia domestika entra em vigor 2006 entaun krimi ne’e sai hanesan krimi públiku.Agora ita haree ba karakter krimi,buat ida superme krimi ne’e iha tipu rua,krimi ida uluk ita hatete krimi konvensional,nia tama ema nia uma foti ema nia sasan ne’e krimi naok,ida tan krimi konvensional informatika,nia tur iha computer oin bosok ema hodi ema fo osan ne’e nia komete krimi informatika,ne’e krimi ho natureza foun,polemika koalia kona ba utilizasaun ID Falsu ne’e krimi ka lae? polisia hala’o servisu bazeia ba lei kodigo penal ne’e sai hanesan matadala ba polisia atu halo servisu,hanesan ohin iha video ne’e media AMP Doutor Arão Noe ho Pedro Aparicio hatete polisia tenki iha razaun hodi foti medidas sira ne’e,ami polisia ne’e servisu bazeia matadan ne’ebe iha,ita sedauk iha lei prinsipio fundamental ida ita bolu prinsipio legalidade,laiha aktu ida konsidera hanesan krimi wainhira la iha aktu ida atu regularize ne’e krimi.

Iha Vantagen no Desvantagen sempre iha depende ba uza.Estadu tenki kria mekanismu ida iha para bele regula ema sira ne’ebe utilize ID falsu sira ne’e.Ami biasa hala’o servisu iha kalan,no ami nunka hatete sai ba media atu públika ba katak ema ne’ebe ami kaptura ne’e komete krimi,tanba ami respeita sira nia privasidade,tanba dala barak ema sira uza tiha sira nia foto pois mak halo sala entaun ema ne’e la sala,tan ne’e polisia tenke hatete.

Koalia kona ba defamasaun,insulta ne’e lei la iha,polisia bazeia ba lei laos inventa lei,la iha duni ulun iha 2009 antes entrada desenvolvimentu signifika presujisaun UNAMET fo dalan mai ita atu ukun rasik an,lei sira ne’ebe eziste iha tempu uluk ita uza,exemplo nasaun Indonesia o defama de’it president ne’e ohin ema kaer kedan tanba sira lei iha.Em termus juridiku advogadu balun de’it mos komprensaun sala kona ba juize kondena ona autor omesidu,ida ne’e laos kondena ida ne’e medida de atuasaun.

Ita iha hanoin ida atu forma ekipa ida,forma tona mais sedauk implementa,ne’ebe envolve husi polisia PNTL, PSIK, Defesa Seguransa, Parlamentu no Universidade,tanba sa tenke envolve sira tanba atu hametin imparsialidade,iha nasaun sira seluk buat sira ne’e instala ih universidade,ita mos iha konseitu hanesan,ida ne’e ita bolu ekipa peskiza em termus teknologia envolve mos ita nia fokal point sira husi polisia defesa,informatika,polisia ho defesa atu hetan dadus iha ne’eba,ne’e ita koalia oinsa halo monitozisaun ida ba transaksaun ba rede.PSIK nunka rona komputador mak akuza,mais PSIK rona ema mak akuza no manipula ema no seluk-seluk tan.